* Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στην έντυπη έκδοση της εφημερίδας ΤΟ ΒΗΜΑ της Κυριακής 29/03/2020.
ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ
ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ: Ο ΙΟΣ ΤΗΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑΣ
Το
ιστορικό σοκ της πανδημίας του COVID_19 αναδεικνύει με θορυβώδη τρόπο
-μεταξύ των άλλων- τις συνήθεις όψεις ακραίων κοινωνικών ανισοτήτων, κοινωνικής
απομόνωσης και αποκλεισμού. Η μετάβαση των Αθηναίων στα εξοχικά τους, νησιωτικά
και ηπειρωτικά, σε πρώτο επίπεδο μπορεί να μεταφράζεται σε μια προσωρινή
ανακωχή με τον αόρατο εχθρό, αλλά μας θυμίζει -εάν έχουμε στοιχειώδη
ενσυναίσθηση- όλους εκείνους που στοιβάζονται ασφυκτικά στα μικρά διαμερίσματα,
τους μοναχικούς, τους άστεγους, τους πρόσφυγες, τους μετανάστες, όλους όσους έχουν μια εξαιρετικά δύσκολη
πρόσβαση στις δημόσιες υπηρεσίες υγείας και ψυχικής υγείας.
Η
τεκμηριωμένη διεθνής έρευνα δείχνει από την εποχή της οικονομικής κρίσης ότι η
ανθεκτικότητα των ατόμων επηρεάζεται καθοριστικά από το χαμηλό κοινωνικό και
οικονομικό κεφάλαιο: Η διαπροσωπική εμπιστοσύνη (οριζόντιο κοινωνικό κεφάλαιο)
και η εμπιστοσύνη στους πολιτειακούς θεσμούς (κάθετο κοινωνικό κεφάλαιο), στο
συγκεκριμένο κάθε φορά ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο, συνδέονται με το χαμηλό
εισόδημα, την οικονομική δυσπραγία, τα χρέη, την ανεργία, την επισφάλεια, το
έλλειμμα ελπίδας απέναντι στην αβεβαιότητα και τη ρευστότητα του μέλλοντος.
Με
αυτά τα επιστημονικά δεδομένα, ίσως ήρθε η στιγμή να σκεφτούμε ξανά τη σοβαρή
επένδυση σε πόρους στα δημόσια συστήματα υγείας και κοινωνικής φροντίδας που,
όπως βλέπουμε και στην εν εξελίξει υγειονομική κρίση, αδυνατούν να
“αυτορυθμιστούν” από τους νόμους της αγοράς.
Το
τρομακτικό έλλειμμα κλινών στις ΜΕΘ, σε εξειδικευμένο προσωπικό, σε εξοπλισμό,
σε αντιδραστήρια αποτελεί μια απειλή για την ανθεκτικότητα του δημόσιου
συστήματος υγείας, την οποία καλούμαστε να διαχειριστούμε πάλι με τη διαδικασία
του επείγοντος.
Ιατρικά
είμαστε ίσοι απέναντι στον ιό, αλλά μερικοί είναι πιο ίσοι.
Η
ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΤΙΓΜΑΤΟΣ
Είναι
φυσικό όλοι να βιώνουμε μια πραγματικότητα πλημμυρισμένη από πληροφορίες,
αξιόπιστες ή ψευδείς, θεωρίες συνωμοσίας, άλογες συμπεριφορές και αντιδράσεις,
πανικό, άγχος και επιθετικότητα. Είναι άλλο η πραγματική απειλή και άλλο η
αναπαράστασή της μέσα μας: Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να ελαχιστοποιήσουμε τα
αναγκαία μέτρα για τον περιορισμό της διασποράς του κινδύνου, αλλά να είμαστε
σε μια ψυχική ετοιμότητα ώστε να μη φοβόμαστε περισσότερο τη φαντασία μας.
Νομίζω ότι ο φόβος είναι το άλλο μισό του θάρρους. Πρέπει να τον δεχτούμε. Το κουράγιο δεν αντιπροσωπεύεται από τον άνθρωπο που δεν έχει φόβο αλλά από εκείνον που αναγνωρίζει τον φόβο και θέλει να τον αντιμετωπίσει. «Το θάρρος είναι φτιαγμένο από φόβο» έλεγε η Οριάνα Φαλάτσι.
Είμαστε
σε μια διαρκή αλληλεπίδραση του ιδιωτικού μας χώρου με τον δημόσιο χώρο και τα
κοινωνικά δίκτυα: Μέσα από αφηγήσεις ασθενών μου παρατηρώ μία ταλάντωση μεταξύ
μίας καταθλιπτικής θέσης ενός εσωτερικού καταδιώκτη (εγώ φταίω που φοβάμαι, εγώ
αισθάνομαι αδύναμος να προστατεύσω τους δικούς μου και να προστατευθώ) και στη
θέση μάχης απέναντι σε έναν εξωτερικό καταδιώκτη, τον ιό. Ο,τι δεν έχουμε επεξεργαστεί
ψυχικά με σχετική επάρκεια έρχεται στην επιφάνεια και μας οδηγεί συχνά να
υιοθετούμε ανέξοδα μια στιγματίζουσα συμπεριφορά απέναντι στους συμπολίτες μας
που αρρώστησαν ή διαγνώστηκαν ως φορείς.
Θυμώνουμε,
γινόμαστε επιθετικοί, μπαίνουμε σε μια κατάσταση πανικού λόγω της ασφυξίας που
προκαλεί ο υποχρεωτικός εγκλεισμός, η δοκιμασία των στενών μας σχέσεων, το
αφόρητο της αβεβαιότητας και το άγνωστο της χρονικής διάρκειας της απειλής.
Οι
ατομικές και συλλογικές φαντασιώσεις βρίσκονται σε μια συνθήκη απρόβλεπτου
σφιχταγγαλιάσματος. Μεταξύ πανικού και αδιαφορίας, καταστροφικότητας και
σκεπτικισμού.
Εάν
απέναντι στο άγχος θανάτου και αφανισμού υιοθετήσουμε θεωρίες συνωμοσίας ή
παρανοειδείς αντιδράσεις τότε κινδυνεύουμε να διολισθήσουμε σε μια μαζική ψυχική
μόλυνση προσπαθώντας ασυνείδητα μέσα από αποδιοπομπαίους τράγους να ξορκίσουμε
το κακό.
Όπως
μου είπε πρόσφατα ένας ασθενής μου, “σαν να έχουμε μπει όλοι σε ένα ψυχιατρείο
και να μην ξέρουμε αν και πότε θα φύγουμε”.
Η
ΔΙΑΨΕΥΣΗ ΤΗΣ ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΙΑΣ
Ο μετανεωτερικός
άνθρωπος έχει μάθει να κινείται με τη βεβαιότητα της ανάπτυξης, της προόδου,
του ελέγχου, του σχεδιασμού, της ορθολογικής πρόβλεψης του μέλλοντος. Η
πανδημία κινητοποιεί μια σειρά από διαφορετικούς μηχανισμούς άμυνας
(διχοτόμηση, διανοητικοποίηση, άρνηση, εκδραμάτιση, καταστολή των
συναισθημάτων) προκειμένιυ να ενισχύεσει την ασυνείδητη ανάγκη μιας διάψευσης
αυτής της καταλυτικής αβεβαιότητας και του “ακίνητου” χρόνου. Κάθε μηχανισμός
άμυνας προσφέρει μια προσωρινή λύση και ψυχική ανακούφιση η οποία προσπαθεί να
κρύψει το άγχος της απειλής, το άγχος θανάτου, την υπαρξιακή αβεβαιότητα.
Το
ερώτημα που τίθεται είναι πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε αυτή τη θορυβώδη αντίφαση
μεταξύ της ιδέας της διαρκούς προόδου, της ναρκισσιστικής παντοδυναμίας μας,
της χωρίς ρωγμές εικόνας μας και την απομόνωση των κοινωνικών μας επαφών, την
αλλαγή των συνηθειών μας την οικονομική ύφεση τον λιμνάζοντα χρόνο της
καθημερινότητάς μας, η οποία μέχρι τώρα δεν μας προσέφερε ούτε ελάχιστο χρόνο
και ψυχικό χώρο αναστοχασμού.
Πέρα
από τις πρακτικές συμβουλές διαχείρισης των ψυχικών προβλημάτων που προέρχονται
από αυτή την ασυνήθιστη κατάσταση, είναι σημαντικό να έρθουμε ουσιαστικά σε
επαφή με το βίωμα της προσωπικής ευθύνης, να αναλάβουμε πλήρως την ανθρώπινη
ιδιότητά μας ως αντίδοτο απέναντι στο φόβο και την αδιαφορία. Ίσως είναι η
στιγμή να ανακαλύψουμε αχαρτογράφητους σε εμάς μέχρι σήμερα ψυχικούς και
φυσικούς πόρους, να χαρούμε από τις στιγμές ενσυναίσθησης και ύφανσης ψυχικών
δεσμών με τους άλλους.
Η
συναισθηματική μας εμπειρία και νοημοσύνη μπορεί να φανεί ίσως πιο χρήσιμη
αυτές τις μέρες από την παθητική παρακολούθηση της επιδημιολογικής καμπύλης της
διασποράς του ιού.
Βρισκόμαστε
σε ένα θεμελιακό παράδοξο κοινωνικής απόστασης και ουσιώδους ανάγκης για ψυχική
εγγύτητα.
“Ο,τι μετράει δεν σημαίνει πως μετριέται και ό,τι μετριέται δεν σημαίνει πως μετράει” (Α. Αϊνστάιν, 1963).
Παρακαλούνται οι φοιτητές να ενημερώνονται μέσω του Open eClass για τυχόν αλλαγές στο πρόγραμμα, αναπληρωσεις, κλπ, καθώς και για πληροφορίες σχετικά με την ύλη και τον τρόπο εξέτασης του μαθήματος.
Εργαστήριο Ενδυνάμωση και Συνηγορία (26/03/2020) “ΣΥΝΗΓΟΡΙΑ ΚΑΙ ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΣΕ ΛΟΑΤΚΙ+ ΑΤΟΜΑ: ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΕ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ” Thursday, March 26, 2020 18:00 – 21:00 (UTC+02:00) Athens, Bucharest Meeting Link: https://meet.lync.com/panteiongr-panteion/st.stylianidis/3VTK5O05
Εργαστήριο Ενδυνάμωση και Συνηγορία (09/04/2020) “OPEN DIALOGUΕ: ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΚΗ FRANCO BASAGLIA” Thursday, April 09, 2020 18:00 – 21:00 (UTC+02:00) Athens, Bucharest Meeting Link: https://meet.lync.com/panteiongr-panteion/st.stylianidis/SKT0HL4R
Εργαστήριο Ενδυνάμωση και Συνηγορία (30/04/2020) “ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ – ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΟ: ΑΣΥΝΟΔΕΥΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΟΙ” Thursday, April 30, 2020 18:00 – 21:00 (UTC+02:00) Athens, Bucharest Meeting Link: https://meet.lync.com/panteiongr-panteion/st.stylianidis/O5MN7CRN
Εργαστήριο Ενδυνάμωση και Συνηγορία (07/05/2020) “ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ – ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΟ: COMMUNITY WORKERS” Thursday, May 07, 2020 18:00 – 21:00 (UTC+02:00) Athens, Bucharest Meeting Link: https://meet.lync.com/panteiongr-panteion/st.stylianidis/5PYV93LQ
Εργαστήριο Ενδυνάμωση και Συνηγορία (21/05/2020) “OPEN DIALOGUE” Thursday, May 21, 2020 18:00 – 21:00 (UTC+02:00) Athens, Bucharest Meeting Link: https://meet.lync.com/panteiongr-panteion/st.stylianidis/QZYWM5B8
Εργαστήριο Ενδυνάμωση και Συνηγορία (28/05/2020) “ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ: ΜΟΝΤΕΛΟ QUALITY-RIGHTS” Thursday, May 28, 2020 18:00 – 21:00 (UTC+02:00) Athens, Bucharest Meeting Link: https://meet.lync.com/panteiongr-panteion/st.stylianidis/RMVAJV9L
Εργαστήριο Ενδυνάμωση και Συνηγορία (04/06/2020) “ΦΑΣΙΜΟΣ & ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΝΕΟ-ΝΑΖΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ” Thursday, June 04, 2020 18:00 – 21:00 (UTC+02:00) Athens, Bucharest Meeting Link: https://meet.lync.com/panteiongr-panteion/st.stylianidis/AYIQ0X64
«Ακόμα και οι λέξεις που χρησιμοποιούμε τις τελευταίες εβδομάδες φέρουν ένα βαρύ ψυχολογικό φορτίο, που μετακυλίεται σε όποιον τις διαβάσει ή τις ακούσει. Καλό είναι, λοιπόν, να μην αναφερόμαστε, για παράδειγμα, σε “ύποπτα κρούσματα” αλλά σε “πιθανά κρούσματα”. Το επίθετο “ύποπτος” παραπέμπει αυτομάτως σε κάτι αδιαπραγμάτευτα σκοτεινό και δυσοίωνο, δημιουργεί δυσάρεστους συνειρμούς. Λέμε “ύποπτος δολοφονίας”…». Η δρ Αΐσα Μάλικ, από τα κεντρικά γραφεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας στη Γενεύη, σε διαδικτυακή της συνέντευξη την οποία παρακολούθησαν εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι από όλο τον κόσμο –από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Κόστα Ρίκα μέχρι την Κροατία, την Ινδία και τη Μαλαισία–, πριν από λίγες μέρες, ήταν σαφής: ο νέος κορωνοϊός με τη ραγδαία εξάπλωσή του δεν απειλεί μόνο τη σωματική μας υγεία αλλά και την ψυχική. Προκαλεί αρνητικά συναισθήματα που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα –κακή διάθεση, ανησυχία, στρες, φόβο, πανικό, απελπισία, απόγνωση– και τα σωματικά συμπτώματά τους, που είναι εξίσου βασανιστικά: αϋπνία, υπέρταση, επιδείνωση κάποιας προϋπάρχουσας κατάθλιψης, ακόμα και έντονες φοβικές αντιδράσεις ή ανεξέλεγκτες υποχονδριακές ανησυχίες.
«Το άγχος απέναντι σε έναν ιό άγνωστο και δυνάμει θανατηφόρο είναι εύλογο και αναμενόμενο. Τις περισσότερες φορές προκαλούνται από φήμες και παραπληροφόρηση: οι πολίτες δυστυχώς είναι ευάλωτοι απέναντι σε fake news που αφορούν τον COVID-19», συνέχισε η δρ Μάλικ. «Ο πανικός, το στίγμα και οι προκαταλήψεις ή διακρίσεις εις βάρος των νοσούντων όμως δεν μπορούν να δικαιολογηθούν με κανέναν τρόπο». Μεγάλη προσοχή χρειάζεται για όσους έχουν βεβαρυμένο ιστορικό ψυχικών διαταραχών. Αλλά και για τα παιδιά, που επηρεάζονται από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα περισσότερο από όσο ίσως νομίζουμε. «Μιλήστε με ειλικρίνεια και ηρεμία με τα παιδιά σας», προέτρεψε τους γονείς η κλινική ψυχολόγος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. «Τα παιδιά θα αισθανθούν ανακουφισμένα εάν μπορέσουν να εκφράσουν τα αρνητικά τους συναισθήματα, τον φόβο, την ανησυχία τους, σε ένα ασφαλές και υποστηρικτικό περιβάλλον».
Είναι αναμφισβήτητο: μέρα με τη μέρα, η επιδημία του φόβου γίνεται εξίσου επικίνδυνη με την επιδημία του νέου κορωνοϊού. Κανείς δεν θα περάσει αβρόχοις ποσίν αυτό το ορμητικό ποτάμι. Τρεις Ελληνες ειδικοί μας συμβουλεύουν πώς θα ελαχιστοποιήσουμε τις αρνητικές συνέπειες από την -αναπόφευκτη, όπως παραδέχονται- εσωτερίκευση, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, όσων βιώνουμε… Επισημαίνουν ότι τα φοβικά συναισθήματα είναι τοξικά. Μιλούν για επιβεβλημένες προσπάθειες διαχείρισης του στρες και ασκήσεις ηρεμίας. Και, κυρίως, τονίζουν την αξία της ενσυναίσθησης. Γιατί, όπως χαρακτηριστικά λέει η Φωτεινή Τσαλίκογλου, η κοινότητα οδύνης μας προστατεύει από την κουλτούρα απανθρωποποίησης. Αυτή η φράση της μου θύμισε μια φωτογραφία που έκανε τον γύρο του κόσμου την περασμένη εβδομάδα: ήταν ενός Κινέζου γιατρού, του Λιου Κάι, από τη Γουχάν, που έβγαλε 87χρονο νοσούντα από COVID-19 (πάνω στο κρεβάτι του) στον περίβολο του νοσοκομείου, για να δουν μαζί το ηλιοβασίλεμα…
ΝΙΚΟΣ ΣΤ. ΜΑΝΟΥΣΗΣ*
Η κανονικότητα είναι το «κλειδί»
Κρούσματα λοιμωδών νόσων, όπως ο COVID-19, είναι δυνατό να επηρεάσουν την καθημερινή λειτουργικότητα των ανθρώπων καθώς και την ψυχική τους υγεία. Τα άτομα που ενδέχεται να εκδηλώσουν πιο έντονα συναισθήματα άγχους είναι εκείνα που έχουν ήδη ιστορικό ψυχικής διαταραχής. Σε πρώτη φάση, λοιπόν, πρέπει να διατηρήσουμε την ψυχραιμία μας και να προσπαθήσουμε να εκλογικεύσουμε την κατάσταση. Και, φυσικά, να λαμβάνουμε τις απαραίτητες προφυλάξεις βάσει των οδηγιών των ειδικών. Στις συνθήκες που προκαλούνται από την εξάπλωση του νέου κορωνοϊού όλοι καλούμαστε να διαχειριστούμε την αβεβαιότητα. Ομως, η ίδια η ζωή είναι συνυφασμένη με την αβεβαιότητα και το άγνωστο. Αρα, όσο περισσότερο μπορέσουμε να συμφιλιωθούμε με την ιδέα του αγνώστου τόσο καλύτερα θα νιώσουμε.
Καθένας από εμάς αντιδρά διαφορετικά σε μια κατάσταση. Ειδικά όταν πρόκειται για μια κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, όπως αυτή που βιώνουμε με την τρέχουσα επιδημία, ο συναισθηματικός αντίκτυπός της σε κάθε άτομο εξαρτάται από την ιδιοσυγκρασία και τις εμπειρίες του αλλά και από τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες στις οποίες βρίσκεται. Και, φυσικά, είναι φυσιολογικό να αισθάνεται κανείς ευάλωτος, ακόμα και συγκλονισμένος, παρακολουθώντας τις ανησυχητικές εξελίξεις για τη μετάδοση του ιού σε παγκόσμια κλίμακα.
Τι έχει μεγάλη αξία στη δεδομένη χρονική στιγμή; Να μην κλειστείτε στον εαυτό σας, να μην εγκλωβιστείτε. Οι διαπροσωπικές σχέσεις είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση της προοπτικής της ζωής, για την ανύψωση της διάθεσης και την αποφυγή της παρατεταμένης έκθεσης στις ανησυχίες που σας προβληματίζουν και στην αγωνία.
Η συνέχιση των φυσιολογικών καθημερινών δραστηριοτήτων και η διαχείριση του περιττού άγχους είναι το κλειδί της «ψυχολογικής επιβίωσης». Να θυμάστε ότι το άγχος είναι φυσιολογικό και αποτελεί μηχανισμό προσαρμογής, ο οποίος μας προειδοποιεί πότε βρισκόμαστε σε κίνδυνο. Ωστόσο, γίνεται παθολογικό όταν εμείς θεωρούμε ότι βρισκόμαστε σε κίνδυνο, ενώ ο κίνδυνος δεν είναι υπαρκτός στην πραγματικότητα.
Διατηρήστε, λοιπόν, όσο είναι εφικτό την ηρεμία σας και συνεχίστε την κανονικότητά σας. Αν χρειαστεί να μείνετε σε κατ’ οίκον περιορισμό, δημιουργήστε μια ρουτίνα που να δίνει προτεραιότητα στη φροντίδα του εαυτού σας. Δοκιμάστε να διαβάσετε περισσότερο ή να παρακολουθήσετε ταινίες. Αξιοποιήστε αυτόν τον χρόνο για να ξεκουραστείτε και δείτε τις παρούσες συνθήκες ως μια νέα, «ασυνήθιστη» εμπειρία, που δεν είναι μεν ευχάριστη, αλλά έχει και τα οφέλη της.
Αν αισθάνεστε υπερβολική ανησυχία για τον κορωνοϊό, αυτό δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι έχετε ψυχολογική διαταραχή. Υπάρχουν τρόποι για να μειώσετε τα φυσικά και συναισθηματικά συμπτώματα που σχετίζονται με το άγχος. Ο βασικότερος είναι να σταματήσετε τον έλεγχο, να αποφύγετε δηλαδή τη διαρκή αναζήτηση συμπτωμάτων της ασθένειας. Και προσοχή: Σε έντονες συνθήκες στρες επιβάλλεται η αποφυγή κατανάλωσης αλκοολούχων ποτών. Επιπροσθέτως, η χρήση αγχολυτικών, αντικαταθλιπτικών και άλλων ηρεμιστικών πρέπει να γίνεται με σύνεση και πάντα υπό την επίβλεψη ειδικού.
Αν ορίσεις κάτι σαν πραγματικό, γίνεται πραγματικό στις συνέπειές του. Ανεξαρτήτως των διαστάσεων που θα πάρει στη χώρα μας ο κορωνοϊός, η πανδημία μοιάζει να είναι ήδη εδώ. Ισως η πιο μεγάλη απειλή είναι ότι μας «εκπαιδεύει» σε μια κατάσταση όπου τίποτα δεν είναι αρκετό για την προστασία μας: ο ιός είναι αόρατος, μας καλεί να ζήσουμε παίρνοντας μέτρα που ελπίζουμε να μας καλύψουν. Βεβαιότητα δεν υπάρχει. Κι αυτό ίσως είναι το πιο τρομακτικό, ανοίγοντας τον δρόμο για τον άκρατο ανορθολογισμό. Θα άξιζε, λοιπόν, να μας τρομάξει, εκτός από τον ιό, ο φόβος για τον ιό. To πρώτο θύμα είναι ο ίδιος ο έμφοβος άνθρωπος που ζει σε έναν εφιάλτη πριν από την έλευση του εφιάλτη. Υψώνει τείχη ψευδοπροστασίας και αμπαρώνεται.
Τα φοβικά συναισθήματα είναι τοξικά. Δημιουργείται στο πι και φι μια κοινότητα έμφοβων ανθρώπων. Μας ενώνει ο φόβος. «Δεν είμαι παρανοϊκός, δεν είμαι υποχόνδριος, όλοι φοβούνται». Νιώθουμε μια παράδοξη τάξη, του φόβου, να μας προστατεύει. Η απειλή εξοβελίζεται. Ο συλλογικός φόβος μας καθησυχάζει. Τα άδεια ράφια στα σούπερ μάρκετ, η αλόγιστη συσσώρευση αγαθών που δεν χωράνε μέσα στα σπίτια, τα δολοφονικά βλέμματα που καρφώνονται σε όποιον τύχει να βήξει στον δρόμο ή στο λεωφορείο είναι στοιχεία για να οργανωθεί ένα ανορθολογικό σύστημα προστασίας εαυτού. Αν έχουμε βουνά από χαρτιά τουαλέτας, πιθάρια με απολυμαντικά, τότε θα είμαστε οχυρωμένοι. Κι όμως, όσο πιο οχυρωμένοι γινόμαστε, τόσο πιο ανοχύρωτοι νιώθουμε, εκτεθειμένοι στο σύνδρομο του «never enough».
H επιδημία του φόβου συναγωνίζεται σε επικινδυνότητα την επιδημία του ίδιου του ιού. Η ανημπόρια του τύπου «Είμαι στο έλεος του ιού, είμαι χαμένος, δεν μπορώ να κάνω τίποτα, είναι θέμα χρόνου πότε θα προσβληθώ», βρίσκεται στην καρδιά της κατάθλιψης.
Σκοτεινά σενάρια ενοχής αναμοχλεύονται: «Εφταιξα, δεν ήμουν επαρκής, δεν προστάτευσα αρκετά τους δικούς μου». Κι από την άλλη μεριά, η ναρκισσιστική παντοδυναμία που είναι η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος: «Εγώ θα τα καταφέρω. Δεν θα πάθω τίποτα.
Οχυρώνω τον εαυτό μου και την οικογένειά μου».
Ανάμεσα στην ανημπόρια και στη ναρκισσιστική παντοδυναμία παίζεται και δοκιμάζεται η υπόθεση της ψυχικής μας υγείας. Η δέσμευση κρατικών λειτουργών και επιστημόνων με εμπεριστατωμένη ενημέρωση στα ΜΜΕ είναι επιβεβλημένη. Η εμπιστοσύνη του κοινού σε εκείνους που τον ενημερώνουν είναι αναγκαία προϋπόθεση που δυστυχώς κλονίζεται από κάποιες αδιανόητες παραβιάσεις του ορθού λόγου. Είναι απαραίτητη η στηλίτευσή τους από την επιστημονική κοινότητα και τους υπεύθυνους κρατικούς φορείς.
Χρειαζόμαστε σαφέστατες οδηγίες για τα μέτρα προφύλαξης. Από την άλλη, θα ήταν πολύτιμο να καλλιεργήσουμε, καθένας μας προσωπικά, μια στάση ενσυναίσθησης απέναντι στον πολλαπλά πάσχοντα σήμερα εαυτό μας. Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να λειτουργήσει αν δεν συμπεριλαμβάνεται μέσα της ο συνάνθρωπός μας. Η κοινότητα οδύνης προστατεύει από την κουλτούρα απανθρωποποίησης που ευδοκιμεί σε μια τέτοια δύσκολη συγκυρία. Η μοίρα μας είναι δεμένη με την ετερότητα. Οι δυσοίωνοι καιροί μας το κάνουν πιο σαφές παρά ποτέ.
* Καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, συγγραφέας.
ΣΤΕΛΙΟΣ ΣΤΥΛΙΑΝΙΔΗΣ*
Η καθοριστική στάση των γονιών
Σε μια συνθήκη επιδημίας, η οποία μπορεί να εξελιχθεί σε πανδημία, είναι σημαντικό να μη σκεφτόμαστε μόνο τη φυσική υγεία, αλλά ταυτόχρονα να αντιμετωπίζουμε τα προβλήματα ψυχικής υγείας τα οποία αναδύονται από αυτή την ακραία κατάσταση. Ο φόβος εξάπλωσης ενός αόρατου εχθρού και το κλίμα διάχυτης αβεβαιότητας μπορεί να προκαλέσουν ανεξέλεγκτες συμπεριφορές, πανικό, υψηλό στρες, άγχος, σύγχυση και έντονη δυσφορία όχι μόνο για την ασθένεια αλλά και για τον κίνδυνο διασποράς της στους δικούς μας ανθρώπους.
Η στάση των γονιών επηρεάζει καθοριστικά την ισορροπία των παιδιών όταν αυτά αντιλαμβάνονται από εκείνους ένα βίωμα φόβου, τρόμου, συμπεριφορές και αντιδράσεις σε ατμόσφαιρα «πολέμου» με έντονα φορτισμένο συγκινησιακά κλίμα. Τέλος, είναι δεδομένο ότι οι άνθρωποι που ήδη πάσχουν από ψυχικές διαταραχές κινδυνεύουν να παρουσιάσουν σοβαρές υποτροπές: ασθενείς που υποφέρουν από ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή επιτείνουν τα συμπτώματά τους, άλλοι παρουσιάζουν ανεξέλεγκτες υποχονδριακές ανησυχίες, έντονες φοβικές αντιδράσεις, επιδείνωση της προϋπάρχουσας κατάθλιψης, αϋπνία, ακόμη και εμπειρίες ψευδο-ψευδαισθήσεων (βίωμα βρώμας, αλλαγής δέρματος κ.ο.κ.) με αποτέλεσμα τη μείωση της κοινωνικής λειτουργικότητας και την απορρύθμιση της ήδη ευάλωτης ψυχικής τους κατάστασης.
Ωστόσο, πέρα από αυτά τα κλινικά φαινόμενα, μία σειρά από ευρύτερα κοινωνικά φαινόμενα ενδέχεται να επηρεάσουν σοβαρά τη δημόσια ψυχική υγεία. Η έλλειψη ψυχραιμίας μπορεί να διολισθήσει σε στιγματισμό του πιθανού φορέα, να επιτείνει το έλλειμμα εμπιστοσύνης απέναντι στους ιατρικούς και πολιτειακούς θεσμούς, να ενισχύσει θεωρίες συνωμοσίας σε σχέση με την πρόκληση της επιδημίας, να στοχοποιήσει πρόσφυγες και μετανάστες.
Η απόλυτη ανάγκη τήρησης των κατευθύνσεων και οδηγιών του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και των επίσημων θεσμικών φορέων δυστυχώς συχνά παραβιάζεται από ανεύθυνες συμπεριφορές πολιτών οι οποίες τροφοδοτούνται από θρησκευτικές προκαταλήψεις και φανατισμό. Ο σαφής διαχωρισμός μέτρων δημόσιας υγείας και θρησκευτικών τελετουργιών πρέπει απαρέγκλιτα να τηρηθεί με ευθύνη τόσο της πολιτείας όσο και της ηγεσίας της Εκκλησίας.
Με αίσθημα κοινωνικής και ατομικής δέσμευσης μπορούμε να ακολουθήσουμε τις εξής απλές οδηγίες για την προστασία της ψυχικής μας υγείας: Να λαμβάνουμε υπ’ όψιν μας τις επίσημες ανακοινώσεις και να τηρούμε τις οδηγίες των ειδικών παραβλέποντας την παραπληροφόρηση από δήθεν ειδικούς. Να προσπαθούμε να ελέγχουμε τον φόβο, να ηρεμούμε, να αποφεύγουμε αποφάσεις σε κλίμα πανικού καθώς και αναρτήσεις στο Διαδίκτυο που προκαλούν σύγχυση. Σε περίπτωση επίμονου φόβου ή ανεξέλεγκτου άγχους είναι επιβεβλημένο να ζητήσουμε βοήθεια από αξιόπιστο ειδικό ψυχικής υγείας.
Είναι εύκολο να καταφεύγουμε σε ανορθολογισμούς και ανέξοδες καταγγελίες και δυσκολότερο να αντιμετωπίσουμε τον κορωνοϊό με ψυχραιμία και να βρούμε λύσεις ως συντεταγμένη κοινότητα. Ας μη χάσουμε, όμως, την ενσυναίσθησή μας απέναντι στον ευάλωτο συμπολίτη μας, ας δείχνουμε τρυφερότητα και αλληλεγγύη στην πιθανή μοναξιά του.
* Ψυχίατρος – ψυχαναλυτής, καθηγητής Kοινωνικής Ψυχιατρικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Κάθε επιδημία είναι αφορμή για να αναστοχαστούμε πάνω στις βασικές ανθρώπινες ιδιότητες. Ο φόβος απελευθερώνει άγρια ένστικτα, πρωτόγονες ενορμήσεις για την ατομική σωτηρία και σε επίπεδο συλλογικό μπορεί να προβάλει το δαρβινικό αξίωμα της επικράτησης του ισχυρότερου σε ένα φυσικά ανταγωνιστικό περιβάλλον. Ευάλωτες ομάδες, όπως οι πρόσφυγες, οι μετανάστες, οι ηλικιωμένοι, οι ασθενείς, μπορούν να στοχοποιηθούν μέσα από έναν ακραίο κυνισμό: «Αν είναι σωστό να πεθάνουν, ας πεθάνουν».
Αν αποδεχόμαστε αδιαμαρτύρητα την εξάλειψη όλων των εσωτερικευμένων ηθικών κριτηρίων αλληλεγγύης και ενίσχυσης του κοινωνικού δεσμού, τότε καταλήγουμε σε μια εντεινόμενη απανθρωποποίηση όπου η λέξη ζωή ταυτίζεται με τον αγώνα της επιβίωσης.
Από τη μία τα ΜΜΕ μάς καλούν να ακολουθούμε τις οδηγίες του ΠΟΥ και των θεσμών δημόσιας υγείας, από την άλλη συμβάλλουν στον εκφασισμό της κοινωνίας, προβάλλοντας εθνικολαϊκιστικά προτάγματα και κρατώντας ανεκτική στάση απέναντι στους ανορθολογικούς αναχρονισμούς της Εκκλησίας, οι οποίοι απειλούν ευθέως τη δημόσια υγεία.
Η νέα κρίση μάς δίνει την ευκαιρία να αναρωτηθούμε «ποιοι είμαστε» και να εμπεδώσουμε την ιδιότητά μας ως υπεύθυνων πολιτών μιας κοινωνίας αλληλεγγύης.
«Το σοκ που προκαλείται από τον Covid-19 επιφέρει, εκτός των άλλων συνεπειών, μια επιδημία του φόβου και, αντίστροφα, της άρνησης του πραγματικού κινδύνου», εξηγεί ο καθηγητής κοινωνικής ψυχιατρικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ψυχίατρος-ψυχαναλυτής-ομαδικός αναλυτής,Στέλιος Στυλιανίδης, τονίζοντας παράλληλα ότι «εν μέσω πανδημίας πρέπει να γίνει συνείδηση ότι η κοινωνική απόσταση και η αποφυγή των κοινωνικών επαφών είναι μέτρα αναπόφευκτα και αναγκαία για τη δημόσια υγεία και αποτελούν κομμάτι της ατομικής ευθύνης και αυτοπειθαρχίας.Ωστόσο, η κοινωνική αυτή απόσταση δεν σημαίνει ούτε μοναξιά ούτε παθητικότητα».
Ο Στέλιος Στυλιανίδης επισημαίνει, ακόμα ότι «αυτή η αναγκαστική συνθήκη αναδεικνύει -πολλές φορές με δραματικό τρόπο- τα ελλείμματα ουσιαστικών κοινωνικών και ψυχικών δεσμών, τη σαθρότητα σχέσεων, το “δήθεν” των κοινωνικών δικτύων που στη δύσκολη περίοδο μοιάζουν ανήμπορα να προσφέρουν κάτι αυθεντικό και ουσιώδες για την αποφυγή της κατακρήμνισης του άλλου στη μαύρη τρύπα της απελπισίας και της κατάθλιψης».
Συνέντευξη στον Χρόνη Διαμαντόπουλο
–Τις τελευταίες εβδομάδες λόγω του κορωνοϊού βιώνουμε πρωτόγνωρες καταστάσεις. Σταδιακά λαμβάνονται μέτρα από τις κυβερνήσεις στην Ευρώπη για να προστατευθούμε. Και σε αυτές τις συνθήκες βλέπουμε εκείνους που έχουν την αυταπάτη ότι δεν θα τους συμβεί τίποτα και κάποιους άλλους που από υπερβολική αγωνία πιστεύουν ότι θα προσβληθούν από την ασθένεια του κορωνοϊού και θα αντιμετωπίσουν σοβαρές δυσκολίες. Πώς μπορούμε να ισορροπήσουμε σ’ αυτή τη δύσκολη κατάσταση;
Το σοκ που προκαλείται από τον Covid-19 επιφέρει, εκτός των άλλων συνεπειών, μια επιδημία του φόβου και, αντίστροφα, της άρνησης του πραγματικού κινδύνου. Η επιθετικότητα στη διασπορά του κορωνοϊού θέτει τον άνθρωπο της νεωτερικότητας σε μια a priori αντιφατική θέση: Από τη μία πλευρά εξακολουθεί να υπάρχει η φαντασίωση της παντοδυναμίας κι ενός σκληρά ναρκισσιστικού εαυτού, με την έννοια ότι μπορεί να προβλέψει, να ελέγξει και να τιθασεύσει ορθολογικά κάθε κίνδυνο.
Από την άλλη, ο άνθρωπος δοκιμάζεται από μια επώδυνη διάψευση της παντοδυναμίας του μέσα από την κατάρρευση της ιδέας μίας συνεχούς προόδου και ανάπτυξης, μιας εικόνας χωρίς ρωγμές.
Αν κάτι ενδιαφέρον θέτει στο προσκήνιο η πανδημία αυτή είναι η αναγκαιότητα επένδυσης της σκέψης και της κατανόησης όχι μόνο των βαθύτερων αιτίων του κακού, δηλαδή την οικολογική καταστροφή και τη συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους και του συστήματος δημόσιας υγείας, αλλά επίσης την ανάγκη επένδυσης του εσωτερικού μας κόσμου, την προτεραιότητα που πρέπει να δώσουμε στο χτίσιμο και τη διατήρηση κοινωνικών και ψυχικών δεσμών οι οποίοι περιθωριοποιούνται ή συσκοτίζονται μέσα στην ατέρμονη ρευστότητα της καθημερινότητας. Ο φόβος του θανάτου και το αίσθημα μοναξιάς ως κοινό βίωμα του σύγχρονου ανθρώπου μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης για την ουσιαστική ενηλικίωση.
Μάθαμε πια ότι δεν υπάρχουν βεβαιότητες και ότι η μόνη σταθερά είναι η διαπραγμάτευση με την εσωτερική μας ευθραυστότητα και ανθεκτικότητα που συνυπάρχουν μέσα μας σε μια διαρκή ένταση.
Ο καθηγητής κοινωνικής ψυχιατρικής Στ.Στυλιανίδης στο Libre: «Η πανδημία ως δυνατότητα επανανοηματοδότησης της ύπαρξής μας»
–Με αφορμή τον κορωνοϊό ήρθε στην επιφάνεια το ζήτημα – ανάλογα με την οπτική – της συλλογικής και της ατομικής ευθύνης. Ποια υπερτερεί, μεταξύ των δύο; Και τι σημαίνει σε αυτή τη συγκυρία «ευθύνη»;
Η ατομική ευθύνη δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη θεσμική λειτουργία αλλά αποτελεί προϋπόθεση προκειμένου να συγκροτηθεί και να ενδυναμωθεί μια συνειδητότητα που οδηγεί στη συλλογική ευθύνη. Οι αντιδράσεις χωρών που αποτέλεσαν θετικό παράδειγμα ανάσχεσης της επιθετικότητας της πανδημίας, όπως η νότια Κορέα και η Ταϊβάν, δείχνουν ότι η συμπληρωματικότητα της ατομικής και της συλλογικής ευθύνης είναι καταλυτική. Οι αρχές δημόσιας υγείας πρέπει να δίνουν έμφαση στο ότι η αυτοαπομόνωση αποτελεί αλτρουιστική επιλογή, δηλαδή έμπρακτη απόδειξη ενδιαφέροντος για τους άλλους και όχι μόνο αυτοπροστασία. Ωστόσο, θα πρέπει να μας απασχολήσει και σαν άτομα και σαν κοινωνίες η πιθανή μελλοντική χρησιμοποίηση μηχανισμών ελέγχου της ζωής του καθένα στο όνομα της πρόληψης που θα μπορούσε να διολισθήσει σε παραβίαση των θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων της ελευθερίας και της αυτοδιάθεσης κάθε πολίτη. Το δίπολο “ασφάλεια και ελευθερία” στο πλαίσιο μιας σύγχρονης δημοκρατίας πρέπει να γίνει εκ νέου αντικείμενο επεξεργασίας μέσα από τη δημιουργία νέος νέου κοινωνικού συμβολαίου.
–Τελικά τα μέτρα που μας επιβάλλονται όπως είναι, η απομόνωση στο σπίτι, η αποφυγή των κοινωνικών επαφών μπορούν να επιδράσουν αρνητικά στη ψυχική υγεία ενός ανθρώπου; Και κυρίως σε ανθρώπους που ζουν μόνοι τους για οποιονδήποτε λόγο.
Οι επιστημονικές έρευνες έχουν δείξει εδώ και καιρό ότι η κοινωνική απομόνωση και η μοναξιά, συχνά αλλά όχι πάντα, μπορούν να επιδράσουν αρνητικά και στη σωματική και στην ψυχική υγεία ενός ανθρώπου, δηλαδή στο σύνολο της ψυχοσωματικής του ισορροπίας.
Ξέραμε από πριν ότι οι άνθρωποι που νιώθουν αποκομμένοι είναι πιθανότερο να κρυολογήσουν, να εμφανίσουν καρδιοπάθεια, μειωμένες νοητικές και γνωστικές λειτουργίες, κατάθλιψη και τελικά μικρότερο προσδόκιμο ζωής.
Μια πρόσφατη μελέτη στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό “The Lancet” η οποία αξιολογεί τα ως τώρα δεδομένα απ όλες τις σχετικές έρευνες βρήκε ότι η καραντίνα και η απομόνωση διαρκείας μπορεί να οδηγήσουν σε άγχος, κατάθλιψη, μετατραυματικό στρες, επιθετικότητα και θυμό, αλλά επίσης σε κόπωση, πτώση του ηθικού και ευρύτερα κοινωνική απόσυρση.
Εν μέσω πανδημίας πρέπει να γίνει συνείδηση ότι η κοινωνική απόσταση και η αποφυγή των κοινωνικών επαφών είναι μέτρα αναπόφευκτα και αναγκαία για τη δημόσια υγεία και αποτελούν κομμάτι της ατομικής ευθύνης και αυτοπειθαρχίας. Ωστόσο, η κοινωνική αυτή απόσταση δεν σημαίνει ούτε μοναξιά ούτε παθητικότητα. Αυτή η αναγκαστική συνθήκη αναδεικνύει -πολλές φορές με δραματικό τρόπο- τα ελλείμματα ουσιαστικών κοινωνικών και ψυχικών δεσμών, τη σαθρότητα σχέσεων, το “δήθεν” των κοινωνικών δικτύων που στη δύσκολη περίοδο μοιάζουν ανήμπορα να προσφέρουν κάτι αυθεντικό και ουσιώδες για την αποφυγή της κατακρήμνισης του άλλου στη μαύρη τρύπα της απελπισίας και της κατάθλιψης. Το παρελθόν είναι ουσιαστικά παρόν και καθορίζει το μέλλον. Γι αυτό και η συγκυρία μπορεί να αποτελέσει αφορμή για αναστοχασμό και επανανοηματοδότηση της ζωής του καθενός.
-Η τεχνολογία συχνά έχει κατηγορηθεί ότι φέρνει μοναξιά. Τώρα, εν μέσω της πρόκλησης , είναι η ώρα να φανεί πόσο χρήσιμη είναι; Είναι στο χέρι των περισσότερων ανθρώπων να αξιοποιήσουν την τεχνολογία για να σπάσουν την απομόνωση;
Δεν υπάρχει καλή και κακή τεχνολογία, υπάρχει καλή και κακή χρήση της. Το διαδίκτυο προσφέρει σημαντικές δυνατότητες επικοινωνίας ειδικά σε μέρες όπως αυτές και είναι στο χέρι όλων μας να αξιοποιήσουμε, χωρίς υπερβολή και ακρότητα, αυτές τις δυνατότητες για να σπάσουμε την απομόνωση και να αισθανθούμε ότι ζούμε και όχι απλά επιβιώνουμε.
–Πως κρίνετε τα έως τώρα μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας και τους χειρισμούς διαχείρισης αυτής της κρίσης από τον κρατικό μηχανισμό και από τις αρχές δημόσιας υγείας;
Είναι ανακουφιστικό ότι πάρθηκαν έγκαιρα μέτρα πρόληψης και έχει διαμορφωθεί ένα αίσθημα συλλογικής εμπιστοσύνης απέναντι στην πολιτεία και τους θεσμούς.
Αυτό μπορεί να αποτελέσει ένα πολύτιμο κοινωνικό κεφάλαιο το οποίο δεν πρέπει να σπαταληθεί με όρους μικροκομματικούς ή πελατειακούς προς όφελος της ποιότητας των δημοκρατικών θεσμών στη χώρα μας.
Ωστόσο, η σημερινή απειλή αναδεικνύει τα τεράστια κενά που προϋπήρχαν στο σύστημα δημόσιας υγείας, από προσωπικό μέχρι υποδομές και από κλίνες ΜΕΘ μέχρι την ανυπαρξία μιας σύγχρονης πολιτικής ατζέντας για την ανάκαμψη των υπηρεσιών του ΕΣΥ.
Τα ελλείμματα αυτά μαζί με το ήδη δυσλειτουργικό δίκτυο της κοινωνικής πρόνοιας και των κατακερματισμένων αντίστοιχων υπηρεσιών της τοπικής αυτοδιοίκησης θέτουν επιτακτικά την ανάγκη επανασχεδιασμού μιας στρατηγικής πρόληψης, προαγωγής και αγωγής υγείας στο γενικό πληθυσμό, επανασυγκρότησης της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας η οποία σε κάθε αποτελεσματικό σύστημα αποτελεί τον ισχυρό ηθμό ώστε να μην καταλήγουν περιστατικά χωρίς σοβαρές ενδείξεις στα ήδη επιβαρυμένα νοσοκομεία αλλά και να μην εγκλωβίζονται σπίτι τους άνθρωποι που θα έπρεπε να έχουν ολοκληρωμένη φροντίδα δεδομένου ότι είναι σχεδόν ανύπαρκτες οι υπηρεσίες κατ οίκον παρέμβασης και υγειονομικής φροντίδας.
–Εργάζεστε εδώ και πολλά χρόνια για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση στη χώρα μας. Σε ποιο σημείο βρίσκονται σήμερα οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας, στην Ελλάδα;
Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση είναι η συλλογική προσπάθεια πολιτείας, ψυχιάτρων, επαγγελματιών ψυχικής υγείας, κοινωνίας των πολιτών και θεσμών για την οριστική αντιμετώπιση των αναγκών ψυχικής υγείας του ανθρώπου (αντιμετώπιση ψυχικών διαταραχών, πρόληψη, προαγωγή, ψυχοκοινωνική αποκατάσταση και κοινωνική ενσωμάτωση). Οταν ξεκινήσαμε πριν από 35 χρόνια την προσπάθεια για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση, ο στόχος μας ήταν να υπάρχει ένα πλήρες δίκτυο υπηρεσιών στην κοινότητα το οποίο να διασφαλίζει σε επίπεδο υγειονομικής περιφέρειας τη λειτουργική επάρκεια ως προς τις ανάγκες της ψυχικής υγείας του τοπικού πληθυσμού. Οι βασικές αρχές ανάπτυξης αυτού του κοινοτικού δικτύου θα έπρεπε να περιλαμβάνουν: Α) Κατάργηση των υφιστάμενων ψυχιατρικών νοσοκομείων και μετασχηματισμό τους σε δίκτυα υπηρεσιών κοινοτικής ψυχιατρικής. Β) Τομεοποίηση και αποκέντρωση. Γ) Εξατομικευμένη και ολιστική προσέγγιση. Δ) Σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα μέσα από την δραματική μείωση των αναγκαστικών νοσηλειών. Ε) Διασφάλιση του συνεχούς της φροντίδας. Εκτός από νησίδες ψυχιατρικής μεταρρύθμισης που υπάρχουν στη χώρα κανένας από αυτούς τους στόχους δεν έχει υλοποιηθεί: Για παράδειγμα, το ποσοστό των αναγκαστικών νοσηλειών είναι από τα υψηλότερα στην ΕΕ, ο κατακερματισμός, η έλλειψη συντονισμού, η υποχρηματοδότηση και η ασυνέχεια στη φροντίδα επικρατούν, όπως επίσης η επαγγελματική εξουθένωση των λειτουργών ψυχικής υγείας σε ένα σύστημα γερασμένο χωρίς οραματικό λόγο και συγκροτημένη ιδεολογία αλλαγής.
