Από το AIDS στην Covid-19 : Ελλείμματα διαχείρισης και μελλοντικές προκλήσεις.

Στέλιος Στυλιανίδης

Ο αγώνας ενάντια στο AIDS έδειξε ότι η ποινικοποίηση των συμπεριφορών κινδύνου δεν διασφαλίζει την αποφυγή τους και εμποδίζει καθοριστικά την υιοθέτηση συμπεριφορών πρόληψης. Παρατηρούμε το ίδιο σήμερα με τη συμβολική και πραγματική ποινικοποίηση των ανεμβολίαστων.

Η δράση φέρνει αντίδραση, ο καταναγκασμός χωρίς πειθώ οδηγεί σε ενίσχυση του ανορθολογισμού και της υποτίμησης του πραγματικού κινδύνου μέσα από την παρηγοριά που προσφέρει η ενίσχυση του αντισυστημισμού.

Η ποινικοποίηση των οροθετικών στην πρώτη φάση της εξάπλωσης του AIDS έδινε την εντύπωση μιας ψευδούς ασφάλειας στον υπόλοιπο πληθυσμό όπως σήμερα στους εμβολιασμένους. Ωστόσο, η πανδημία συνεχίζει να προελαύνει εις βάρος και των εμβολιασμένων, όπως σε προηγούμενες δεκαετίες σε βάρος των αδιάγνωστων οροθετικών.

Η εμπειρία του AIDS δείχνει ότι η ποινικοποίηση συγκεκριμένων συμπεριφορών συμβάλλει στην ενίσχυση των κοινωνικών ανισοτήτων, στην έκθεση σε κίνδυνο των περισσότερο ευάλωτων χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι δομικές διαστάσεις της εξάπλωσης της πανδημίας (χαμηλή χρήση τεστ, υποχρηματοδότηση ΕΣΥ-ΠΦΥ, κοινωνικού κράτους, έρευνας, στοχευμένων δράσεων προαγωγής της υγείας και της ψυχικής υγείας.)

Η ανάδυση του AIDS δημιούργησε στην αρχή έναν “ηθικό πανικό” με ενοχοποίηση των ΛΟΑΤΚΙ+ με κλείσιμο των γκέι μπαρ, με αποκλεισμό των ασθενών μέσα στα ίδια τα νοσοκομεία. Η κατηγοριοποίηση των ομάδων κινδύνου 5H (homosexuels, heroinomanes, Haitiens, hookers, hemophiles) στιγμάτισε κοινωνικά τους πιο αδύναμους. Οι ασθενείς αντί να προκαλούν οίκτο κρίνονταν ως υπαίτιοι, αν όχι ένοχοι, της νόσησής τους.

Κινδυνεύουμε να ζήσουμε ανάλογες ρατσιστικές συμπεριφορές και με τη μετάλλαξη Ο για όποιον προέρχεται από τη νότια Αφρική, αρνούμενοι τις συνέπειες και τους κινδύνους της παγκοσμιοποίησης.

Η κοινωνία μας μετά το συλλογικό τραύμα της πανδημίας δεν θα είναι πλέον ίδια: Το εντύπωμα της ασώματης επαφής, οι αλλαγές στην κοινωνική και ερωτική συμπεριφορά, η εξατομίκευση, η καχυποψία απέναντι στον άλλο, ο διάχυτος φόβος και το άγχος θα καθορίσουν για καιρό το μέλλον μας.

Η αυταπάτη ότι μπροστά στον κορονοίό είμαστε όλοι ίσοι είναι επικίνδυνη για την κοινωνική συνοχή (γιατί δεν προσφέρουμε αυτά που πρέπει στους αδύναμους) και για την πρόληψη μελλοντικών βίαιων εκφορτίσεων ειδικά από τις νεότερες ηλικίες.

Η πανδημία τροφοδοτεί όχι μόνο την έννοια της διακινδύνευσης (Beck) αλλά και διάχυτους φόβους και άγχος αφανισμού, ορισμένες φορές ανεξέλεγκτους, μέσα σε μια ήδη προϋπάρχουσα κοινωνική ανασφάλεια (Castel) και στην υγρή πραγματικότητα (Bauman) της μετανεωτερικής κοινωνίας.

Η εξάπλωση της πανδημίας αποτελεί μεταξύ άλλων ένα ισχυρό ρήγμα στη ναρκισσιστική παντοδυναμία του σύγχρονου ανθρώπου και στην ιδέα της διαγενεακής γραμμικής προόδου της ανθρωπότητας.

Το AIDS τον 20 αιώνα και η Covid-19 τον 21ο αιώνα θέτουν τις κοινωνίες απέναντι σε κοινά διλήμματα κοινωνικά, πολιτικά, επιστημονικά και ηθικά με όρους διαχείρισης της επιστημονικής αβεβαιότητας, της ατομικής και συλλογικής ευθύνης, της φροντίδας στους πιο ευάλωτους και κυρίως της πρόληψης.

Η ιστορία της διαχείρισης των μεταδοτικών επιδημιών είναι μακρά και ίσως μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τη σημερινή πολύπλοκη κατάσταση.

Ο φόβος μόλυνσης μπορεί να εγκαταστήσει στον συλλογικό ψυχισμό την “αντιεπιστημονική λογική του λεκέ” (S. Sontag, 1989 ) και να δημιουργήσει “πολεμικές” μεταφορές στη διαχείριση οι οποίες στιγματίζουν τα άτομα που έχουν προσβληθεί ή αυτά που εκτιμώνται ως υψηλού κινδύνου.

Ο Μichel Foucault είχε ήδη προσδιορίσει δυο μοντέλα διαχείρισης των πανδημιών  μέσα από δυο παραδείγματα: 1) Λέπρα (Μεσαίωνας) κατά την οποία επικράτησε μια λογική εγκλεισμού και απομάκρυνσης, δηλαδή ένα μοντέλο δικαστικό-νομικό (διαχωρισμός, απαγόρευση, αποκλεισμός) 2) Πανώλη (17ος) όπου επιβλήθηκε ένα πειθαρχικό μοντέλο( κοινωνικός έλεγχος, επιτήρηση, εξατομίκευση).

Συνοψίζοντας: Ο λεπρός ήταν ανώνυμος μέσα στη μάζα και διαχωρισμένος ενώ ο πάσχων από πανώλη ταυτοποιημένος και επιτηρούμενος.

Αναλογίες και διαφορές:

-Χρόνος εμφάνισης:. Ο κορονοϊός υπάρχει από τον Δεκέμβρη του 2019 στη Γουχάν, ενώ στο τέλος Ιανουαρίου 2020 υπήρχαν τεχνικές έγκαιρης διάγνωσης. Το AIDS εμφανίστηκε το 1985 στην Αφρική και προκάλεσε επικές επιστημονικές διαμάχες μέχρι να εμφανιστούν οι πρώτες εκστρατείες ενημέρωσης στο τέλος του 1986.

-Κοινωνικές αντιδράσεις: Στην αρχή της πανδημίας, η αντίδραση ήταν ο στιγματισμός των “ξένων” (Κινέζοι, ο κίτρινος ιός του Τράμπ). Ο ιός του AIDS έγινε αντιληπτός σαν “του Άλλου” γιατί μεταφέρθηκε από Αϊτινούς στις ΗΠΑ και από Κογκολέζους στο Βέλγιο και στην Ευρώπη προκαλώντας έκδηλα ρατσιστικές αντιδράσεις.

-Τρόποι μετάδοσης: Φυσική επαφή στην πρώτη περίπτωση, μετάδοση μέσα από σταγονίδια στη δεύτερη. Ενώ το AIDS επηρέασε καθοριστικά την σεξουαλική ελευθερία και έφερε στιγματισμό των ομοφυλόφιλων και των τρανς, η πανδημία θέτει σε αμφιβολία την ίδια τη δυνατότητα να αναπνέουμε ελεύθερα. Δεν αλλάζει μόνο τις ερωτικές μας σχέσεις αλλά το σύνολο των κοινωνικών επαφών και την καθημερινότητα.

-Αντιμετώπιση: Ο πανικός της εποχής του AIDS έδωσε σήμερα τη θέση του στην πρωτοκαθεδρία της ιατρικής έρευνας, των θεραπευτικών πρωτοκόλλων που βασίζονται σε τεκμήρια και την ταυτόχρονη αρχική  ηρωοποίηση των υγειονομικών.

-Ανισότητες: Οι φτωχοί πέθαιναν από AIDS, ενώ για τους πλούσιους εφαρμόζονταν πειραματικές θεραπείες με τα τότε νέα αντιικά φάρμακα που σήμερα αποτελούν θεραπεία ρουτίνας. Σήμερα οι πλούσιες χώρες στερούν από τις φτωχές τα εμβόλια και το βιοτικό επίπεδο επηρεάζει το επίπεδο προστασίας.

Ο επιστημονικός χρόνος δεν είναι πολιτικός χρόνος αλλά ο πρώτος επιταχύνεται από τον δεύτερο.

Η καλλιέργεια ψευδών προσδοκιών φέρνει την ήττα της ιδέας ότι θα μπορούσαμε να ελέγξουμε έναν ιό “από έξω” χωρίς να τίθενται σε ουσιαστική επερώτηση -πολιτική, ηθική, επιστημονική- οι συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, της κλιματικής κρίσης και των ζωωνόσων.

Είναι βασικό να παραδεχτούν οι ελίτ ότι ο κορονοϊός είναι ιός της ανισότητας, λόγω της άνισης πρόσβασης σε ελλιπή συστήματα υγείας και πρόνοιας, σε συνάρτηση με τους δείκτες φτώχειας, κοινωνικού αποκλεισμού και μοναξιάς.

Η πανδημία είναι μια ιστορική ευκαιρία να τα σκεφτούμε και να τα σχεδιάσουμε όλα από την αρχή. Να ανακαλύψουμε εκ νέου τη σημασία των εννοιών της κοινοτικής υγείας, της δημόσιας υγείας, του κοινωνικού ΄κράτους, της αδήριτης ανάγκης το “εγώ” να μετακινηθεί ψυχικά προς το “εμείς”.

Βιώνουμε την επιστροφή του απωθημένου των βασικών αυτών προταγμάτων τα οποία ακύρωσε στην πράξη -όχι μόνο ιδεολογικά και πολιτικά- το νεοφιλελεύθερο δόγμα. Ο αναγκαίος επίπονος συλλογικός αναστοχασμός οφείλει να στηρίζεται στην υπόθεση ότι ο φόβος του Άλλου δεν μπορεί να αποτελεί πολιτική δημόσιας υγείας.