Μια ψυχιατρική παρέμβαση: Ένας, δύο, πολλοί Joker (Σ. Στυλιανίδης | tvxs.gr 21/10/2019)

Πηγή: tvxs.gr

Ο φαύλος κύκλος ψυχικής διαταραχής – κοινωνικού αποκλεισμού – αδιεξόδου γίνεται όλο και πιο ορατός όσο μεγαλώνει η φτώχεια και μικραίνει το κράτος πρόνοιας. Ένας ψυχικά ασθενής μπορεί να περάσει τις κόκκινες γραμμές της κοινωνικής ορθότητας αν βρεθεί αβοήθητος, απομονωμένος και αντιμέτωπος με αλλεπάλληλες ταπεινώσεις και ματαιώσεις.

Ένας από τους λόγους που η ταινία Joker προκάλεσε τέτοια ένταση είναι ότι αναδεικνύει με έναν συγκλονιστικό τρόπο τη δύναμη της συνάντησης της ψυχικής ασθένειας με την κοινωνική οδύνη και την κοινωνική αλλοτρίωση.

Ότι έφτασαν κάποιοι υπάλληλοι του ΥΠΠΟ να καλέσουν σε παρέμβαση την ΕΛΑΣ και κάποιοι παρατηρητές να χειροκροτήσουν κάνει την ταινία εμβληματική και απόλυτα συμβολική των αρχετυπικών φόβων που προκαλεί η πιθανότητα ταύτισης με τους “καταραμένους” που πολλοί θέλουν να τους αφανίσουν, νομίζοντας ότι έτσι θα αφανίσουν τον κίνδυνο να πέσουν και αυτοί στο ίδιο πηγάδι.

Η φωλιά του κούκου δεν είναι πια μόνο το ψυχιατρείο αλλά η ίδια η κοινωνία με τις ακραίες ανισότητες, με τους μηχανισμούς αποκλεισμού της διαφορετικότητας, με την περιθωριοποίηση των οικονομικά αδύναμων, με τον εξαναγκασμό των “κάτω” σε αγώνα επιβίωσης και όχι πραγματικής ζωής.

Το φιλμ μας βάζει από την αρχή σε μια θέση μεταξύ αποστροφής και σαγήνης, μπροστά στην συνταρακτική εικόνα του Χοακίν Φίνιξ στο ρόλο του Αρθουρ Φλεκ. Λέει κάπου: “Ελπίζω ο θάνατός μου να έχει μεγαλύτερο νόημα απ’ όσο η ζωή μου” και “Ελπίζω νεκρός να μαζέψω περισσότερα κέρματα απ’ όσα ζωντανός”.

Υπάρχει πιο αξιόπιστη διατύπωση για την υπαρξιακή του απελπισία από αυτές τις δύο φράσεις; Η κοινωνία θέλει με κάθε τρόπο να κανονικοποιήσει τη θορυβώδη και ανοίκεια ψυχική διαταραχή. Ο Joker το βιώνει με δραματικό τρόπο λέγοντας: “Το παράξενο είναι ότι ζητούν από εμάς που έχουμε κάποια ψυχική διαταραχή να συμπεριφερόμαστε σαν να μην την έχουμε”.

Το ψυχικό έργο που απαιτείται για να παραστήσει κάποιος με τόσο έντονη ψυχική οδύνη τον “κανονικό” είναι τεράστιο, εξαντλητικό, απάνθρωπο. Είναι αυτή η διαδικασία απανθρωποποίησης, συνδυασμός κοινωνικού στιγματισμού και αυτοστιγματισμού, που συναντά την ψυχική διαταραχή.

Η διαταραχή πολλαπλής προσωπικότητας αποσυνδετικού τύπου είναι και σπάνια και αμφιλεγόμενη. Ο Τζόκερ αναγκάζεται να επιλέξει μια προσωπικότητα που χαμογελά διαρκώς, που αρνείται να κλάψει, αρνείται να πονέσει, προσπαθώντας να κάνει, ανεπιτυχώς, τους άλλους να γελάσουν. Η άλλη προσωπικότητα, βαθιά καταθλιπιτική, αναπτύσσεται μέσα από την παθολογική εξάρτηση από μια ανήμπορη μητέρα, η οποία δίνει την εντύπωση ότι παρασύρει τον γιο της σε ένα μελαγχολικό βάραθρο. Η αγωνιώδης αναζήτηση του άγνωστου πατέρα επιδεινώνει σε ακραίο βαθμό τη ματαίωση και την απελπισία.

Ο Joker αναρωτιέται στην κοινωνική λειτουργό που συναντά για να πάρει τα φάρμακά του “αν υπήρξε ποτέ”. Το υπαρξιακό αυτό κενό σχετίζεται με την μη εγγραφή του, συμβολική και πραγματική, σε έναν κοινωνικό χώρο, σε μια οικογένεια, σε ένα υποστηρικτικό δίκτυο. Όταν οι προσπάθειες επαγγελματικής επιβίωσης πέφτουν στο κενό, όταν η ταπείνωση, ο εξευτελισμός, η εξαθλίωση υπερβαίνουν κάθε όριο, όταν δεν έχει πια πρόσβαση σε φάρμακα, τότε ο Joker αποφασίζει να αντιδράσει φθάνοντας στα άκρα. Σκοτώνει για να υπάρξει ο ίδιος, για να δώσει κάποιο νόημα στη ζωή του, τιμωρώντας -παράλογα- αυτούς που τον ταπείνωσαν.

Ποια είναι η απάντηση που δίνει η κοινωνία σε μια τέτοια παρέκκλιση; Σχεδόν καμία. Η κοινωνική λειτουργός κάνει στερεότυπα και μηχανικά τη δουλειά της, αδυνατεί να ακούσει τον άνθρωπο που έχει απέναντί της και απλά μεσολαβεί, γραφειοκρατικά, για να παίρνει τα φάρμακά του. Ωστόσο, και αυτή η πενιχρή βοήθεια παύει να υπάρχει γιατί καταργείται η υπηρεσία της. Το κοινωνικό κράτος σε ένα φιλελεύθερο ανταγωνιστικό περιβάλλον είναι ένα περιττό έξοδο. Όλα πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο εξορθολογισμού προς όφελος της οικονομικής «ανάπτυξης». Οι κολασμένοι είναι περιττό βάρος. Όπως και το κοινωνικό κράτος και οι υπηρεσίες υγείας και ψυχική υγείας, που θα έπρεπε να τους στηρίζουν. Who cares?

Η κοινωνική εντολή που δίνεται στην ψυχιατρική και στους επαγγελματίες ψυχικής υγείας είναι αυτή του κοινωνικού ελέγχου της διαφορετικότητας μέσα από διαγνωστικές-ψυχιατρικές ταξινομήσεις. Τα ταξινομητικά συστήματα της ψυχιατρικής μοιάζουν ανεπαρκή να απαντήσουν σε μια τέτοια πολυπλοκότητα η οποία κρύβεται πίσω από τη διάγνωση.

Η συνάντηση ψυχικής διαταραχής και κοινωνικής οδύνης στην εποχή της μετανεωτερικότητας, της ρευστότητας των κοινωνικών δεσμών, θέτει μια σειρά από ερωτήματα τα οποία μια νέα κλινική και ψυχοπαθολογική προσέγγιση οφείλει να απαντήσει. Ήδη το 1961 ο Φουκώ προφητικά έγραφε: “Στην εποχή μας η τρέλα φιμώνεται μέσα στη μακαριότητα μιας επιστημονικής γνώσης η οποία την αναλύει τόσο υπερβολικά ώστε στο τέλος την ξεχνάει”

Ο τρελός είναι σίγουρα τρελός αλλά την ίδια στιγμή είναι και όμοιος. Και εφόσον είναι ένας όμοιος, η αλήθεια της τρέλας μπορεί να είναι η αλήθεια της ίδιας της υποκειμενικότητας.

Οι Joker καθρεφτίζουν την ίδια την ανεπάρκεια, τη φτώχεια και το έλλειμμα, τόσο της ψυχιατρικής φροντίδας όσο και της ίδιας της επιστημολογικής βάσης της ψυχιατρικής. Χρειάζεται επειγόντως μια νέα κλινική προσέγγιση και μια νέα ηθική στη δόμηση μιας εναλλακτικής προσέγγισης της ψυχιατρικής φροντίδας, η οποία να λαμβάνει υπόψη ότι η οδύνη δεν εκφράζεται μόνο ατομικά ούτε με όρους απλουστευτικής διάγνωσης, αλλά σε κοινωνικό δίκτυο, σε μια δεδομένη ιστορική πραγματικότητα.

Το πολιτισμικό και κοινωνικό περιβάλλον διαμορφώνει τα ίδια τα ψυχιατρικά συμπτώματα και την κοινωνική έκφρασή τους.

Ποια πρέπει να είναι τα συστατικά στοιχεία αυτής της νέας κλινικής προσέγγισης;

• Η διαπίστωση ότι πίσω από την οποιαδήποτε θορυβώδη συμπτωματολογία υπάρχει μια αφήγηση και μια δυνατότητα κατανόησης της δυσφορίας, του αδιεξόδου που μπορεί να εκφράζει ένα άτομο μέσα από τα συμπτώματά του.
• Η προσπάθεια γεφύρωσης του χάσματος μεταξύ διάγνωσης-προτεινόμενης θεραπείας και πραγματικού κοινωνικού πλαισίου στο οποίο ζει το άτομο που θέλουμε να βοηθήσουμε με το εξατομικευμένο πλάνο που του προτείνουμε.
• Όταν οι υπηρεσίες δεν επαρκούν, όταν οι πόροι δεν είναι ποτέ αρκετοί, όταν δεν υπάρχει κάλυψη από την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, όταν οι κοινωνικοί δεσμοί είναι ρευστοί και εφήμεροι, τότε πρέπει να εφεύρουμε έξυπνες και ευέλικτες απαντήσεις σε δίκτυο οι οποίες να έχουν κάποιο νόημα για τη ζωή του ατόμου.
• Η περιθωριοποίηση και οι κοινωνικές ανισότητες δεν μπορούν να ενταχθούν στην προκρούστεια κλίνη της ψυχιατρικής διάγνωσης. Η ψυχιατρική φροντίδα οφείλει να αλλάξει και να απαντήσει στις σύγχρονες προκλήσεις και τα νέα αιτήματα: Ναρκισσιστικές διαταραχές, παθολογία του κενού, εξάρτηση από το διαδίκτυο, συγκάλυψη της ενδοοικογενειακής βίας, συν-νοσηρότητα, ιατρικοποίηση μέσω φαρμακοβιομηχανίας κάθε ψυχικής οδύνης, παθολογίες εικόνας σώματος.

Το σώμα εκτός από αντικείμενο ερωτισμού, σεξουαλικότητας, αυτοθαυμασμού, σαγήνης πρέπει να γίνει και “δημόσιο”. Πρέπει να εφεύρουμε έναν λόγο κατανοητό που να κινητοποιεί συνέργειες, δίκτυα αλληλεγγύης, να υποστηρίζει τη λογική, την ανθρωπιά, τη δημιουργία κοινωνικών δεσμών.

Πρέπει ο λόγος και το βίωμά μας να συνδέει τις απαντήσεις μας απέναντι στους κοινωνικά αποκλεισμένους σαν φορέας νοήματος αλλαγής και αφύπνισης από την παθητικότητά μας. Αν αυτό δεν γίνει με όρους διαφωτισμού και κοινωνικής αλληλεγγύης, τότε η ξενοφοβία, ο ρατσισμός, ο φονταμενταλισμός, ο εκφασισμός της κοινωνίας, αλλά και η αυτοκαταστροφικότητα θα επικρατήσουν οριστικά.

Ακόμη και αν οι ανήλικοι δεν δουν τον Joker στο σινεμά, θα τον δουν στο δρόμο.

* Ο Στέλιος Στυλιανίδης είναι Καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών της Αθήνας. Έλαβε την ειδικότητα της Ψυχιατρικής στη Γαλλία (Paris XII). Είναι ιδρυτής και Επιστημονικός Διευθυντής (2005-2015) της Εταιρείας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (Ε.Π.Α.Ψ.Υ.).