Μια πανδημία μέσα στην πανδημία (Καθημερινή,13/02/22)
Κατηγορία: Έντυπος Τύπος
Η κοινοτοπία του θανάτου από COVID-19 (ΤΑ ΝΕΑ 28/01/2022)
Το κρυφό στίγμα της ελληνικής δημοκρατίας (Το ΒΗΜΑ, 09/01/2022)
Στέλιος Στυλιανίδης – Αντιμέτωποι με την επιδημία του φόβου. (ΤΟ ΒΗΜΑ, 05/01/2022)
Πηγή :https://www.tovima.gr/2022/01/05/society/stelios-stylianidis-antimetopoi-me-tin-epidimia-tou-fovou/
Ο καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής μιλάει για τις επιπτώσεις της COVID στην ψυχική υγεία, ιδιαίτερα για τα άτομα σε δυσμενή οικονομική θέση, και προτείνει αντίδοτα για το βίωμα της εσωστρέφειας.
Η πανδημία της COVID-19, ο εγκλεισμός και το social distancing έχουν επιβαρύνει πολύ την ψυχική μας υγεία. Σύμφωνα με στοιχεία του Εργαστηρίου Αναλυτικής Χημείας του ΕΚΠΑ, τον πρώτο χρόνο της πανδημίας, μέχρι τον Μάρτιο του ’21, η αύξηση της χρήσης των αντικαταθλιπτικών άγγιζε το 31% και των αγχολυτικών το 77%, ενώ η χρήση κοκαΐνης είχε τριπλασιαστεί! Την ίδια στιγμή, η φοβία όχι τόσο για τον ίδιο τον ιό αλλά για τον «άλλον», τον οποίο κοιτάζουμε με καχυποψία, αναμένεται να είναι μακροπρόθεσμη και δεν θα λήξει με τον έλεγχο της πανδημίας. Αυτό αναφέρει ο κ. Στέλιος Στυλιανίδης, ψυχίατρος – ψυχαναλυτής-ομαδικός αναλυτής, καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ιδρυτής και επίτιμος πρόεδρος της Εταιρείας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας (ΕΠΑΨΥ).
Τα τελευταία δύο χρόνια η ζωή και η καθημερινότητά μας άλλαξαν άρδην εξαιτίας της πανδημίας του κορωνοϊού. Πόσο έχουν επιβαρύνει την ψυχική μας υγεία ο εγκλεισμός και το social distancing;
«Η πανδημία αποτελεί ένα συλλογικό τραύμα, δοκιμασία για την ανθεκτικότητα όλων μας. Σε πολλούς αποτελεί όχι απλώς μια ριζική αλλαγή της ρουτίνας της «κανονικότητας» αλλά μια ρήξη στον ψυχισμό, ο οποίος αδυνατεί να επεξεργαστεί με θετικό τρόπο το σοκ μιας δυστοπικής κοινωνικής πραγματικότητας. Το πέρασμα από την ταχύτητα του σύγχρονου τρόπου ζωής στην κοινωνική αποστασιοποίηση, στον εγκλεισμό και στην ακινησία έθεσε σε επερώτηση την ψυχοσωματική μας ισορροπία. Στο πριν, κυριαρχούσαν ο ακραίος καταναλωτισμός, η εξιδανίκευση του πλούτου, η ισχύς του χρήματος ως άμυνα απέναντι στο άγχος θανάτου, η ικανοποίηση του αγοραίου ναρκισσισμού μέσα από τα πολλά likes στα social media και η κουλτούρα του κενού. Με την πανδημία υπάρχουν τεκμηριωμένες έρευνες και στην Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο που δείχνουν με διαφορετικές διαβαθμίσεις τη μεγάλη αύξηση των λεγόμενων κοινών ψυχικών διαταραχών (κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, διαταραχές ύπνου, φοβίες, κρίσεις πανικού), επιδείνωση των διαταραχών χαρακτήρα και συμπεριφοράς (αυτοκαταστροφικές και ετεροκαταστροφικές συμπεριφορές), δραματική αύξηση (50% το 2021 σε σχέση με το 2020) της ενδοοικογενειακής βίας και των γυναικοκτονιών, αύξηση της κατανάλωσης ουσιών, της επιβλαβούς χρήσης αλκοόλ, των ψυχοτρόπων φαρμάκων. Σύμφωνα με στοιχεία του Εργαστηρίου Αναλυτικής Χημείας του ΕΚΠΑ, καταγράφεται τρεις φορές αύξηση της χρήστης κοκαΐνης από την αρχή της πανδημίας έως τον Μάρτιο του ’21, αύξηση 77% στην κατανάλωση της λοραζεπάμης (φαμακευτικής ουσίας με αγχολυτική δράση), αύξηση 31% των αντικαταθλιπτικών. Επίσης, η αλληλουχία των κρίσεων, από την οικονομική στην υγειονομική, επέτεινε τις ψυχοσωματικές εκδηλώσεις (κεφαλαλγία, άσθμα κ.λπ.) και τις διαταραχές πρόσληψης τροφής, δείκτης μιας βαθύτερης παροδικής ή πιο μόνιμης ψυχικής αποδιοργάνωσης. Στα παιδιά και στους εφήβους παρατηρείται αύξηση των βίαιων και επιθετικών συμπεριφορών στο ενδοσχολικό περιβάλλον, αύξηση της κατάθλιψης, της αυτοκτονικότητας και των εθισμών, με κυρίαρχη την εξάρτηση από το Διαδίκτυο».
Το θέμα της εφετινής Παγκόσμιας Ημέρας Ψυχικής Υγείας ήταν «Η ψυχική υγεία σε έναν άνισο κόσμο». Η πρόσβαση στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας παραμένει άνιση και φαίνεται ότι η πανδημία διεύρυνε αυτές τις ανισότητες. Ποια είναι η κατάσταση στην Ελλάδα;
«Η κραυγαλέα ανισότητα είναι η πρόσβαση των πλούσιων και των φτωχών χωρών στα εμβόλια. Ο ΠΟΥ υπογράμμισε σε συστηματικές αναφορές του ότι η πανδημία έβαλε σε δοκιμασία τα ήδη εύθραυστα συστήματα δημόσιας υγείας όχι μόνο των αναπτυσσόμενων χωρών αλλά και των χωρών του δυτικού κόσμου. Οι ευχές των πολιτικών ηγεσιών για ενίσχυση της χρηματοδότησης, των ανθρώπινων πόρων, της διαθεσιμότητας και πρόσβασης σε νέες υπηρεσίες Υγείας τονίζουν το δραματικό χάσμα μεταξύ αιτημάτων για σωματική και ψυχική φροντίδα και διαθέσιμων πόρων. Ο χώρος της ψυχικής υγείας πλήττεται ακόμα περισσότερο από την υποχρηματοδότηση γιατί για πολύ καιρό βρισκόταν χαμηλά στις προτεραιότητες, παρά τους τεκμηριωμένους δείκτες σε παγκόσμιο επίπεδο για αύξηση της κατάθλιψης, των αυτοκτονιών και των εξαρτήσεων. Στη χώρα μας, από προηγούμενες επιδημιολογικές έρευνες στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, προέκυπτε ότι μόνο ένας στους τέσσερις πολίτες που υπέφεραν από μια κοινή ψυχική διαταραχή είχε πρόσβαση σε βοήθεια, σε ψυχολογική-ψυχιατρική φροντίδα, και αυτή εν πολλοίς ανεπαρκής. Η αύξηση των ψυχικών διαταραχών στη διάρκεια της πανδημίας όξυνε ακόμα περισσότερο το έλλειμμα κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας, τις ανισότητες στην πρόσβαση σε αξιόπιστες υπηρεσίες και συχνά φαινόμενα «αυτοθεραπείας» μέσα από την άλογη θεραπεία υπνωτικών, αγχολυτικών και αντικαταθλιπτικών. Οι ψυχιατρικές διαταραχές επιβαρύνουν άνισα τα άτομα που βρίσκονται σε δυσμενή κοινωνική και οικονομική θέση».
Η μεγαλύτερή μας φοβία παραμένει αυτή για τον «άλλον». Κοιταζόμαστε πλέον καχύποπτα. Ποιες θεωρείτε ότι θα είναι οι μακροχρόνιες επιδράσεις;
«Η γενικευμένη καχυποψία δημιουργεί παράλογους φόβους όχι μόνο μετάδοσης του ιού αλλά και απειλής του ανοίκειου που υπόρρητα ενυπάρχει στον ανθρώπινο ψυχισμό. Στην ουσία μιλάμε για τον φόβο όχι μόνο ενός εξωτερικού κινδύνου που εκπροσωπείται από τον ιό αλλά για τον φόβο μιας εσωτερικής κατάρρευσης, με αποτέλεσμα να εξασθενούν σημαντικά οι ψυχικές άμυνές μας. Η επίδραση αυτού του φόβου θα είναι μακροπρόθεσμη και δεν θα λήξει με τον έλεγχο της πανδημίας».
Οι επιδράσεις στην κοινωνική συνοχή; Ξαφνικά έχουμε διχαστεί και έχουμε αρχίσει να απομακρυνόμαστε. Αυτό μπορεί να μεταφραστεί και σε διάσπαση στην κοινωνία;
«Η διχοτόμηση μεταξύ εμβολιασμένων/αντιεμβολιαστών, σε συνδυασμό με την ατελέστατη εφαρμογή πειθούς και πολιτικών προαγωγής της ψυχικής υγείας, δημιουργεί μια ανεξέλεγκτη πόλωση, η οποία συμβάλλει στην εξασθένηση της ατομικής και συλλογικής ψυχικής άμυνας. Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει την τεράστια σημασία του κοινωνικού κεφαλαίου στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας μιας κοινότητας. Το οριζόντιο κοινωνικό κεφάλαιο είναι οι δεσμοί και τα δίκτυα μεταξύ μας, ο εθελοντισμός, η συμμετοχή στα κοινά, στις αξίες της αλληλεγγύης και της ανθρωπιάς, στοιχεία που ενισχύουν την κοινωνική συνοχή και τη διαπροσωπική εμπιστοσύνη. Το κάθετο κοινωνικό κεφάλαιο είναι η σχέση των πολιτών με τους θεσμούς. Νομίζω πώς έχουμε αποτύχει παταγωδώς στο δεύτερο, με το σοβαρότατο έλλειμμα βασικής εμπιστοσύνης των πολιτών προς τους διαχειριστές της πανδημίας. Χωρίς πειθώ και εμπιστοσύνη ενισχύεται η αδιαφοροποίητη μάζα των αντιεμβολιαστών».
Τελικά η επιδημία του φόβου είναι εξίσου επικίνδυνη με την επιδημία του κορωνοϊού ή ενδεχομένως χειρότερη;
«Η επιδημία του φόβου συνοδεύεται από τη βαθύτερη ανασφάλεια και αβεβαιότητα για το μέλλον. Η απειλή και το άγχος θανάτου ενισχύουν ψυχικούς μηχανισμούς εσωτερίκευσης του φόβου και μέσω της παραπληροφόρησης τροφοδοτούν έναν φαύλο κύκλο ελλείμματος ελπίδας και καχυποψίας, η οποία αγγίζει την παρανοειδή ετοιμότητα. Θα χρειαστεί πολύς χρόνος και ουσιαστική ενίσχυση των οργανωμένων παρεμβάσεων δημόσιας ψυχικής υγείας σε συνεργασία με τους θεσμούς για να μειωθούν η ψυχοκοινωνική οδύνη, το στρες, η δυσφορία και τελικά να σπάσει η παθογένεια που περιγράψαμε».
Ποιο θα μπορούσε να είναι το αντίδοτο απέναντι στην εσωστρέφεια που έχουν επιβάλει οι συνθήκες της πανδημίας, ώστε να διατηρήσουμε την ψυχική μας ισορροπία;
«Η ενίσχυση των κοινωνικών δεσμών, των ψυχικών και συναισθηματικών επενδύσεων καθενός, η συνειδητοποίηση και ο αναστοχασμός του τέλους της παντοδυναμίας μας και των ψευδών ναρκισσιστικών επιβεβαιώσεων μπορούν να αποτελέσουν αντίδοτο στο βίωμα της καχυποψίας και της εσωστρέφειας, μια επένδυση στην ελευθερία και στην ελπίδα χωρίς ψευδαισθητικό εξορκισμό του άγχους θανάτου»
Από το AIDS στην Covid-19 : Ελλείμματα διαχείρισης και μελλοντικές προκλήσεις.
Στέλιος Στυλιανίδης
Ο αγώνας ενάντια στο AIDS έδειξε ότι η ποινικοποίηση των συμπεριφορών κινδύνου δεν διασφαλίζει την αποφυγή τους και εμποδίζει καθοριστικά την υιοθέτηση συμπεριφορών πρόληψης. Παρατηρούμε το ίδιο σήμερα με τη συμβολική και πραγματική ποινικοποίηση των ανεμβολίαστων.
Η δράση φέρνει αντίδραση, ο καταναγκασμός χωρίς πειθώ οδηγεί σε ενίσχυση του ανορθολογισμού και της υποτίμησης του πραγματικού κινδύνου μέσα από την παρηγοριά που προσφέρει η ενίσχυση του αντισυστημισμού.
Η ποινικοποίηση των οροθετικών στην πρώτη φάση της εξάπλωσης του AIDS έδινε την εντύπωση μιας ψευδούς ασφάλειας στον υπόλοιπο πληθυσμό όπως σήμερα στους εμβολιασμένους. Ωστόσο, η πανδημία συνεχίζει να προελαύνει εις βάρος και των εμβολιασμένων, όπως σε προηγούμενες δεκαετίες σε βάρος των αδιάγνωστων οροθετικών.
Η εμπειρία του AIDS δείχνει ότι η ποινικοποίηση συγκεκριμένων συμπεριφορών συμβάλλει στην ενίσχυση των κοινωνικών ανισοτήτων, στην έκθεση σε κίνδυνο των περισσότερο ευάλωτων χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι δομικές διαστάσεις της εξάπλωσης της πανδημίας (χαμηλή χρήση τεστ, υποχρηματοδότηση ΕΣΥ-ΠΦΥ, κοινωνικού κράτους, έρευνας, στοχευμένων δράσεων προαγωγής της υγείας και της ψυχικής υγείας.)
Η ανάδυση του AIDS δημιούργησε στην αρχή έναν “ηθικό πανικό” με ενοχοποίηση των ΛΟΑΤΚΙ+ με κλείσιμο των γκέι μπαρ, με αποκλεισμό των ασθενών μέσα στα ίδια τα νοσοκομεία. Η κατηγοριοποίηση των ομάδων κινδύνου 5H (homosexuels, heroinomanes, Haitiens, hookers, hemophiles) στιγμάτισε κοινωνικά τους πιο αδύναμους. Οι ασθενείς αντί να προκαλούν οίκτο κρίνονταν ως υπαίτιοι, αν όχι ένοχοι, της νόσησής τους.
Κινδυνεύουμε να ζήσουμε ανάλογες ρατσιστικές συμπεριφορές και με τη μετάλλαξη Ο για όποιον προέρχεται από τη νότια Αφρική, αρνούμενοι τις συνέπειες και τους κινδύνους της παγκοσμιοποίησης.
Η κοινωνία μας μετά το συλλογικό τραύμα της πανδημίας δεν θα είναι πλέον ίδια: Το εντύπωμα της ασώματης επαφής, οι αλλαγές στην κοινωνική και ερωτική συμπεριφορά, η εξατομίκευση, η καχυποψία απέναντι στον άλλο, ο διάχυτος φόβος και το άγχος θα καθορίσουν για καιρό το μέλλον μας.
Η αυταπάτη ότι μπροστά στον κορονοίό είμαστε όλοι ίσοι είναι επικίνδυνη για την κοινωνική συνοχή (γιατί δεν προσφέρουμε αυτά που πρέπει στους αδύναμους) και για την πρόληψη μελλοντικών βίαιων εκφορτίσεων ειδικά από τις νεότερες ηλικίες.
Η πανδημία τροφοδοτεί όχι μόνο την έννοια της διακινδύνευσης (Beck) αλλά και διάχυτους φόβους και άγχος αφανισμού, ορισμένες φορές ανεξέλεγκτους, μέσα σε μια ήδη προϋπάρχουσα κοινωνική ανασφάλεια (Castel) και στην υγρή πραγματικότητα (Bauman) της μετανεωτερικής κοινωνίας.
Η εξάπλωση της πανδημίας αποτελεί μεταξύ άλλων ένα ισχυρό ρήγμα στη ναρκισσιστική παντοδυναμία του σύγχρονου ανθρώπου και στην ιδέα της διαγενεακής γραμμικής προόδου της ανθρωπότητας.
Το AIDS τον 20 αιώνα και η Covid-19 τον 21ο αιώνα θέτουν τις κοινωνίες απέναντι σε κοινά διλήμματα κοινωνικά, πολιτικά, επιστημονικά και ηθικά με όρους διαχείρισης της επιστημονικής αβεβαιότητας, της ατομικής και συλλογικής ευθύνης, της φροντίδας στους πιο ευάλωτους και κυρίως της πρόληψης.
Η ιστορία της διαχείρισης των μεταδοτικών επιδημιών είναι μακρά και ίσως μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τη σημερινή πολύπλοκη κατάσταση.
Ο φόβος μόλυνσης μπορεί να εγκαταστήσει στον συλλογικό ψυχισμό την “αντιεπιστημονική λογική του λεκέ” (S. Sontag, 1989 ) και να δημιουργήσει “πολεμικές” μεταφορές στη διαχείριση οι οποίες στιγματίζουν τα άτομα που έχουν προσβληθεί ή αυτά που εκτιμώνται ως υψηλού κινδύνου.
Ο Μichel Foucault είχε ήδη προσδιορίσει δυο μοντέλα διαχείρισης των πανδημιών μέσα από δυο παραδείγματα: 1) Λέπρα (Μεσαίωνας) κατά την οποία επικράτησε μια λογική εγκλεισμού και απομάκρυνσης, δηλαδή ένα μοντέλο δικαστικό-νομικό (διαχωρισμός, απαγόρευση, αποκλεισμός) 2) Πανώλη (17ος) όπου επιβλήθηκε ένα πειθαρχικό μοντέλο( κοινωνικός έλεγχος, επιτήρηση, εξατομίκευση).
Συνοψίζοντας: Ο λεπρός ήταν ανώνυμος μέσα στη μάζα και διαχωρισμένος ενώ ο πάσχων από πανώλη ταυτοποιημένος και επιτηρούμενος.
Αναλογίες και διαφορές:
-Χρόνος εμφάνισης:. Ο κορονοϊός υπάρχει από τον Δεκέμβρη του 2019 στη Γουχάν, ενώ στο τέλος Ιανουαρίου 2020 υπήρχαν τεχνικές έγκαιρης διάγνωσης. Το AIDS εμφανίστηκε το 1985 στην Αφρική και προκάλεσε επικές επιστημονικές διαμάχες μέχρι να εμφανιστούν οι πρώτες εκστρατείες ενημέρωσης στο τέλος του 1986.
-Κοινωνικές αντιδράσεις: Στην αρχή της πανδημίας, η αντίδραση ήταν ο στιγματισμός των “ξένων” (Κινέζοι, ο κίτρινος ιός του Τράμπ). Ο ιός του AIDS έγινε αντιληπτός σαν “του Άλλου” γιατί μεταφέρθηκε από Αϊτινούς στις ΗΠΑ και από Κογκολέζους στο Βέλγιο και στην Ευρώπη προκαλώντας έκδηλα ρατσιστικές αντιδράσεις.
-Τρόποι μετάδοσης: Φυσική επαφή στην πρώτη περίπτωση, μετάδοση μέσα από σταγονίδια στη δεύτερη. Ενώ το AIDS επηρέασε καθοριστικά την σεξουαλική ελευθερία και έφερε στιγματισμό των ομοφυλόφιλων και των τρανς, η πανδημία θέτει σε αμφιβολία την ίδια τη δυνατότητα να αναπνέουμε ελεύθερα. Δεν αλλάζει μόνο τις ερωτικές μας σχέσεις αλλά το σύνολο των κοινωνικών επαφών και την καθημερινότητα.
-Αντιμετώπιση: Ο πανικός της εποχής του AIDS έδωσε σήμερα τη θέση του στην πρωτοκαθεδρία της ιατρικής έρευνας, των θεραπευτικών πρωτοκόλλων που βασίζονται σε τεκμήρια και την ταυτόχρονη αρχική ηρωοποίηση των υγειονομικών.
-Ανισότητες: Οι φτωχοί πέθαιναν από AIDS, ενώ για τους πλούσιους εφαρμόζονταν πειραματικές θεραπείες με τα τότε νέα αντιικά φάρμακα που σήμερα αποτελούν θεραπεία ρουτίνας. Σήμερα οι πλούσιες χώρες στερούν από τις φτωχές τα εμβόλια και το βιοτικό επίπεδο επηρεάζει το επίπεδο προστασίας.
Ο επιστημονικός χρόνος δεν είναι πολιτικός χρόνος αλλά ο πρώτος επιταχύνεται από τον δεύτερο.
Η καλλιέργεια ψευδών προσδοκιών φέρνει την ήττα της ιδέας ότι θα μπορούσαμε να ελέγξουμε έναν ιό “από έξω” χωρίς να τίθενται σε ουσιαστική επερώτηση -πολιτική, ηθική, επιστημονική- οι συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, της κλιματικής κρίσης και των ζωωνόσων.
Είναι βασικό να παραδεχτούν οι ελίτ ότι ο κορονοϊός είναι ιός της ανισότητας, λόγω της άνισης πρόσβασης σε ελλιπή συστήματα υγείας και πρόνοιας, σε συνάρτηση με τους δείκτες φτώχειας, κοινωνικού αποκλεισμού και μοναξιάς.
Η πανδημία είναι μια ιστορική ευκαιρία να τα σκεφτούμε και να τα σχεδιάσουμε όλα από την αρχή. Να ανακαλύψουμε εκ νέου τη σημασία των εννοιών της κοινοτικής υγείας, της δημόσιας υγείας, του κοινωνικού ΄κράτους, της αδήριτης ανάγκης το “εγώ” να μετακινηθεί ψυχικά προς το “εμείς”.
Βιώνουμε την επιστροφή του απωθημένου των βασικών αυτών προταγμάτων τα οποία ακύρωσε στην πράξη -όχι μόνο ιδεολογικά και πολιτικά- το νεοφιλελεύθερο δόγμα. Ο αναγκαίος επίπονος συλλογικός αναστοχασμός οφείλει να στηρίζεται στην υπόθεση ότι ο φόβος του Άλλου δεν μπορεί να αποτελεί πολιτική δημόσιας υγείας.
